Słowacja wprowadziła system kaucyjny na butelki PET i puszki w styczniu 2022 roku, a mimo początkowych wątpliwości co do skuteczności tego kroku, okazuje się, że jest to jeden z najbardziej udanych projektów w zakresie gospodarowania odpadami. Słowacja osiągnęła niesamowity poziom zwrotu 92% opakowań objętych kaucją, ograniczyła zaśmiecanie tymi opakowaniami aż o 95% i zamknęła obieg materiałów. Ten sukces mógłby być inspiracją dla Republiki Czeskiej, która dopiero przygotowuje się do wprowadzenia systemu kaucyjnego.

„Naszą główną motywacją było zmniejszenie ilości porzuconych opakowań po napojach, ale szybko okazało się, że to także okazja do poprawy całego systemu gospodarowania odpadami” – wyjaśnia Michal Bakyta, który podczas wdrażania systemu kaucyjnego kierował na słowackim Ministerstwie Środowiska sekcją gospodarki odpadami. „Nie jest właściwe, aby producenci byli karani za wprowadzanie na rynek łatwo recyklingowalnych opakowań z wysokiej jakości materiałów, podczas gdy ci, którzy produkują opakowania z trudniej przetwarzalnych materiałów, czerpali z tego tylko zyski” – dodaje. Nawiązuje tym do faktu, że obecnie producenci butelek PET (i ich dystrybutorzy) dotują utylizację plastikowych opakowań, które nie nadają się do recyklingu.

Szansa na naprawę systemu odpadowego

Pomimo wdrażania reform, takich jak zakaz jednorazowych plastików, na europejskim rynku wciąż znajduje się ogromna ilość nieprzetwarzalnych i zbędnych plastików. W 2024 roku Republika Czeska zapłaci około 2,5 miliarda koron z tytułu niskiego poziomu recyklingu tworzyw sztucznych. System kaucyjny, nawet tylko dzięki wyższej stopie recyklingu butelek PET, może zmniejszyć tę kwotę o pół miliarda koron rocznie*.

Zdaniem Michala Bakyty kluczową zmianą byłoby wysłanie producentom sygnału, że rynek nie akceptuje produktów obciążających środowisko. „Wierzę, że jeśli będę produkować bardziej ekologiczne, przyjazne środowisku i zrównoważone produkty, powinienem płacić mniej niż producent, który w znacznym stopniu obciąża środowisko. To jest klucz” – dodaje.

Bat na zaśmiecanie i zamknięcie obiegu materiałowego

Regularne analizy oraz opinie pracowników parków narodowych potwierdzają, że porzucone opakowania po napojach po wprowadzeniu kaucji na Słowacji niemal zniknęły. „Zaśmiecanie było ogromnym problemem, szczególnie w miastach. Puszki po napojach i butelki PET były dosłownie wszędzie. Dzięki systemowi kaucyjnemu sytuacja znacznie się poprawiła” – potwierdza Michal Bakyta. Dwa lata po wprowadzeniu kaucji liczba porzuconych butelek PET spadła o 90%, a puszek – aż o 95%.

Jednym z głównych korzyści słowackiego systemu kaucyjnego jest zamknięcie obiegu materiałowego w przypadku butelek PET. W 2023 roku ponad 70% zebranych opakowań wróciło do producentów, którzy kupili materiał z recyklingu od operatora systemu kaucyjnego i użyli go do produkcji nowych butelek. „System kaucyjny pozwala na ponowne i maksymalnie powtarzalne wykorzystanie wysokiej jakości, czystego materiału” – wyjaśnia Bakyta.

Doświadczenia słowackich gmin

Pozytywny wpływ systemu kaucyjnego potwierdzają także doświadczenia władz słowackich gmin. Josef Ligač, były burmistrz miejscowości Cabaj-Čápor, opisuje: „Początkowo ludzie mieli obawy, ale szybko zrozumieli, że system kaucyjny ma sens, a nasza miejscowość jest teraz o wiele czystsza”. Obawy dotyczące negatywnego wpływu na małe sklepy także się nie potwierdziły. „Sklepy w naszej miejscowości nie straciły klientów, a wokół koszy na śmieci nie ma bałaganu, bo butelki PET objęte kaucją praktycznie nie trafiają do odpadów mieszanych” – dodaje Ligač.

Wyzwanie dla Czech: efektywny system odpadowy

Republika Czeska obecnie przygotowuje się do wprowadzenia systemu kaucyjnego na butelki PET i puszki, a nowelizacja ustawy o opakowaniach, która proponuje system kaucyjny, jest już w trakcie procesu legislacyjnego. Dla Czech system kaucyjny to jak dotąd jedyna znana metoda na osiągnięcie celów recyklingowych UE. AOS EKO-KOM wydał już oświadczenie, że bez systemu kaucyjnego Czechy nie będą w stanie zrealizować celów dotyczących zbiórki aluminiowych opakowań, zwłaszcza puszek. Najpóźniej od 2028 roku Czechy będą musiały obowiązkowo wprowadzić system kaucyjny.

Obawy niektórych gmin, że system kaucyjny mógłby być dla nich niekorzystny, są bezpodstawne. Wpływ finansowy na gminy zrekompensuje AOS EKO-KOM, który ma obowiązek zapewnić realizację celów recyklingu i pokryć wszystkie koszty związane z odbiorem i recyklingiem opakowań. „Jeśli wdrożycie system prawidłowo, nie zaszkodzi to ani producentom, ani gminom” – podsumowuje Bakyta.

System kaucyjny, działający już w 16 krajach europejskich, mógłby być więc inspiracją również dla Republiki Czeskiej. Potrzebują go nie tylko, by spełnić unijne cele, ale także dla długoterminowej zrównoważoności i efektywności całego systemu gospodarowania odpadami.

*Wyliczenia Instytutu Ekonomii Cyrkularnej

O inicjatywie Zálohujme.cz:

Inicjatywa Zálohujme.cz została założona wiosną 2018 roku i od tego czasu przyspiesza ogólnospołeczną debatę na temat wprowadzenia systemu kaucji zwrotnych na butelki PET i puszki po napojach w Czechach, aby wzmocnić zasady gospodarki obiegu zamkniętego. W trakcie swojej działalności inicjatywa zaprezentowała szereg specjalistycznych badań dotyczących poprawy zbiórki butelek PET i puszek po napojach, aby po użyciu nie stawały się bezwartościowym odpadem, lecz pełnowartościowym surowcem umożliwiającym recykling „z butelki do butelki” i „z puszki do puszki”. Obecnie inicjatywa zrzesza 28 członków.